" به امید خدا از امروز مطالبی با موضوع تاریخ ما و به کوشش یکی از خادمین سابق هییت مکتب الشهدا آقای علی ابراهیم پور در وبلاگ منتشر خواهد شد. «چپ ها و راست ها» اولینِ این دسته مطالب است. "
پیش گفتار
«اعتقاد به این که تنها یک راه به سوی بهشت وجود دارد ، به عدم تساهل می انجامد. »جان پلامناتز (1)
اقتدارگرایی یکی از اساسی ترین مشخصه های فرهنگ سیاسی جامعه ی ایران است. تا قبل از عصر مشروطه طلبی ، حکومت استبدادی مطلقه تنها شکل عمده رایج و حاکم در نظام سیاسی ایران بود. قدرت سیاسی، موروثی و بخشی از داشته های شخصی فرمانروا بود. گفتمان "حکومت پدر میراثی (پاتریمونیالیسم)" ترکیبی از دو عنصر عمده نظریه شاهی ایرانی و نظریه ی سیاسی شیعی بوده است.
در تاریخ معاصر ایران ، مشروطه پایانی نسبی بر پاتریمونیالیسم سنتی است. مشروطه خواهی در ایران به دلایل گوناگونی چون نفوذ استعمار و نارضایتی از استبداد و هم زمانی این عوامل با تاثیر پذیری فعالان سیاسی و اندیشمندان آن دوران از تحولات اصلاح طلبانه غربی یک امر ضروری به نظر می رسید.
اغلب پژوهشگران، آغاز فعالیت احزاب سیاسی در تاریخ معاصر ایران را به دوره پس از انقلاب مشروطیت باز می گردانند. دکتر منصوره اتحادیه ،مورخ، می نویسد:
"با آغاز مشروطه و شکل¬گیری مجلس، احزاب نیز ظاهر شدند. به طور کلی از مجلس دوم است که گروه ها، انجمن ها و جمعیت های کوچک به احزاب جدی تبدیل شدند و اهداف خود را در قالب مرامنامه بیان کردند. حزب اجتماعیون عامیون، حزب اجتماعیون اعتدالیون، حزب اتفاق و ترقی و جمعیت ترقی¬خواهان هر کدام بنا به ضرورتی در طول مجلس دوم شکل گرفتند و فراکسیون پارلمانی و روزنامه حزبی و بعضاً مرامنامه و نظامنامه خود را به وجود آوردند. حزب اجتماعیون عامیون اولین حزب سیاسی منطبق بر تحزب غربی بود که در ایران تاسیس شد. این حزب شاخه حزب سوسیال دموکرات یا حزب همت قفقاز، در ایران به شمار می رفت. مهمترین شاخه¬ی این حزب در تبریز به وجود آمد"(2).
تشکیل این حزب و احزاب مشابه در آن دوران آغازگر راه پر پیچ و خمی بودند که "تحزب در ایران " می بایست آن را طی کند. همواره در طول این مسیر و بخصوص در دهه های اخیر و البته تا کنون واژگانی چون :لیبرالیست، سوسیالیست، مارکسیست، توده ای و ... اگر برای گروهی از افراد به کار برده میشوند بیشتر از اینکه یک صفت سیاسی باشند یک ناسزا محسوب می گردند. اگرچه این نوع برخورد برای کسانی که در عرصه ها ی سیاسی ، اجتماعی و ... به نگرش های خاصی معتقدند ناصحیح است و خود یکی از عوامل افول تحزب می باشد و لیکن هرگز فضا آنقدر روشن نبوده است که بتوان تشخیص داد دقیقا در این کشور چه کسانی در کدام جبهه قرار دارند. در بسیاری از موارد چپ ها و راست ها آنهایی نیستند که باید باشند. عده ای مسئولیت چپ و راست بودنشان را نمی پذیرند . جماعتی هروقت نیاز بدانند خود را یک چپ تمام عیار می خوانند و هروقت لازم باشد داعیه ی خط راست دارند. هرچند این مساله فراگیر نباشد. مفاهیم بنیادین تفکراتی که از اسامی آنها برای نام گذاری احزاب استفاده می شود یا به هر دلیل احزاب به اعتقاد داشتن به آن مفاهیم شهره هستند آنگونه که باید درک نشده اند و این فهم نادرست باعث موضع گیری هایی در موافقت و مخالفت با آنها شده است که جنبه ی عالمانه ی کم رنگی دارند.به عبارتی تفکرات اساسی جوامع غربی به هنگام ورود به ایران به دلیل عدم شناسایی دقیق و صرفا توجه به صورت مفاهیم از همان ابتدا مریض بر بستر سیاسی اجتماعی ایران نشسته اند. اگر "لیبرالیسم در ایران مرده متولد شده است" الباقی نیز کودکان ناقص الخلقه ای بیشتر نیستند که همواره میان مرگ و زندگی دست و پا زده اند.
مرور تاریخ تحزب در ایران در واقع مرور تاریخ سیاسی پر فراز و نشیب این مرز و بوم در سالهای مشروطه و بعد از آن است. در ابتدا مقدمه ای بر دوره های فعالیت احزاب و بررسی اجمالی تحزب در ایران خواهیم داشت . در ادامه تا حد امکان احزاب مهم به صورت مجزا بررسی خواهند شد.
اشاره به این نکته ضروریست که آنچه در ادامه خواهد آمد صرفا نگاهی به تاریخ احزاب در ایران می باشد واگر تحلیلی نیز باشد قطعا از منابع معتبر و البته در حد ناچیز خواهد بود. پرداختن به ماهیت دقیق احزاب و مبانی اصیلی و غیر اصیلی که به آن معتقدند و یا ادعای اعتقاد به آن را دارند از عهده ی این نوشته خارج است.
منابع:
1 - ر. ک. حسین بشیریه. دولت عقل ، تهران: مؤسسه نشر علوم نوین ، 1374 ، ص 61
2 - اتحادیه نظام مافی، منصوره (1381) پیدایش و تحول احزابی سیاسی دوره مشروطیت، تهران، انتشارات کتاب سیامک،
